|
Ýnsan Bilgisi ve Türleri
Bilgi; bilenle ( Özne / suje ) bilinen ( Nesne / obje ) arasýnda kurulan bað sonucu açýða çýkan üründür. Felsefe bilgi konu olunca öncelikle ve genel olarak insan bilgisini konu edinir. Bu açýdan bilen insandýr. Bilinen ise insan çevreleyen diðer tüm varlýklardýr. Hatta insanýn kendisi de çoðu kere insan bilgisinin nesnesini oluþturur. Bilgi sürecinde bilenle bilinen arasýnda kurulan bað (bilgi aktý) bilgiyi önemli ölçüde etkiler. Bilginin kaynaðýný oluþturan bu iliþkiler yumaðý; bilginin doðruluk deðerini etkiler.
Ýnsan bilgiye ulaþýrken; duyum süreci, deneyim, akýl, inanç, sezgi gibi bilgi baðlarýný kullanýr. Her bað farklý bilgiler oluþmasýný saðlar. Ýnsan bilgisi farklý sýnýflara ayrýlabilir. Birbirlerine benzeyen ve ayrýþan yanlarý bulunan bilgi türleri þunlardýr:
Gündelik bilgi
Yaþantýlardan elde edilen pratik bilgilerin genel adýdýr. Ýnsan yaþamýný kolaylaþtýran ve sürdüren bu bilgi türü; sahip olduðumuz en eski bilgi çeþididir. Yaþamý kolaylaþtýrmanýn ötesinde; onu olanaklý da kýlan gündelik bilginin kaynaðý yaþantýnýn bizatihi kendisidir. Deneyimlerden, yaþantýlardan doðar ve genellikle de duyum sürecine dayanýrlar. Yaþadýðýmýz fiziksel çevreden olduðu kadar toplumsal çevreden de etkilenen gündelik bilgi bu açýdan kültürel farklýlýklar taþýr. Hatta giderek herkese göre farklýlýklar taþýr; çünkü herkesin deyimleri, yaþantýlarý ve bunun ötesinde de hayattan beklentileri faydasý, çýkarý birbirinden ayrýdýr. Herkesin üzerinde anlaþabileceði tek bir doðru bulmak olanaksýzdýr. Bu nedenle de gündelik bilgiler felsefenin ana konusunu oluþturmazlar.
Gündelik bilginin elde edilmesinde izlenen yol yani YÖNTEM de daha çok andýrým (analoji) türü olmasýna karþýn; kültüre hatta bireylere göre ayrýlýklar gösterir. Gündelik bilgiye ulaþmamýza yarayan genel-geçer tek bir yöntem yoktur. Çok ve farklý yöntemlerle elde edilen gündelik bilgi için; bu yöntem çokluðu nedeni ile bazý düþünürler; yöntemsiz bilgidir diye söz edeler. Oysa daha doðru bir biçimde ifade edecek olursak; gündelik bilgiye ulaþmak için çok farklý yöntemler vardýr, ve bu yöntemlerden her biri kendine göre doðrudur.
Gündelik bilgi; az çok nesnellik taþýr. Çünkü insan yaþamýný sürdürebilmek için doðaya uygun bilgiler edinmek durumundadýr. Ancak bu bilgiler, bireysel yaþantýlara dayandýklarý içindir ki zorunlu deðildirler. Ancak yine de bu bilgilerde az-çok neden-sonuç iliþkileri bulunur. Ama zorunluluk ve ölçü yoktur.
Gündelik bilgilerin konularý yaþamýn her alanýna ait ve genellikli de rastlantýsal olmamýn yaný sýra birbiri ile uyumlu olmak zorunda da deðildirler. Hatta derin çeliþkiler bile taþýyabilirler. Bu nedenle de DÜZENSÝZ bilgiler olarak da adlandýrýlýrlar.
Tüm bu olanaksýzlýklarýna karþýn gündelik bilgiler; binlerce yýl teknik bilgiye kaynaklýk etmiþlerdir. Hatta hem geçmiþte hem de günümüzde gündelik bilgilerin diðer bilgi türlerini etkilediklerini veya kaynaklýk ettiklerini de gözlemleyebiliriz.
ÖZETLE:
Yaþantýlardan, deneyimlerden doðar
Duyuma ve algýlara dayanýr
Yaþamý kolaylaþtýrýr hatta olanaklý kýlar
Görelidir; kültürden kültüre ve hatta bireylere göre deðiþir
Analojiktir (andýrým)
Farklý yöntemlerle elde edilir, genel bir yöntem yoktur
Az-çok nedensellik taþýr, zorunluluk yoktur.
Sistematik deðildir, konu bütünlüðü ve mantýki tutarlýlýk olmayabilir
Kendinden farklý bilgi türlerine kaynaklýk edebilirler
Din bilgisi
Bilenle bilinen arasýndaki baðýn; bu iki unsurun dýþýnda aþkýn bir varlýða olan itikatla, inançla kurulan bilgi türüdür. Fiziki yasalarýn ötesinde bir yaklaþým olduðu için metafizik (Fizikötesi) bilgiler olarak da deðerlendirilirler. Din bilgisinin temel mantýðý; evreni ve beni yaratan aþkýn varlýk ( genellikle tanrý ) en doðru bilgiye sahiptir. “O halde doðru bilgi için onu dinlemeliyim, ona yönelmeliyim.” düþüncesinden kaynaklanýr.
Ýnanç esasýna dayanan din bilgisi dogmatiktir. Yani inaklar, tartýþýlmaz, kendilerinden kuþku duyulamaz. Bu açýdan din bilgileri mutlaktýr. Ancak mutlaklýk o inanç sistemine inanlar arasýndadýr. Bir baþka inanç nüansý için yine ve ancak kendi inançlarý mutlaktýr. Deðiþmez, tartýþýlmazdýr. Bu açýdan bakýldýðýnda; tüm mutlaklýk iddialarýna karþýn din bilgisi de görelidir.
Din bilgisinin doðruluk deðeri; doða uygunlukta aranmaz. Doða din bilgisine uymuyorsa, yanlýþ bilgide deðil doðadadýr.
Din bilgisi; sistematiktir. Dünyaya özgün bir bakýþtýr. Kendi içinde mantýki bir tutarlýlýk taþýmaktadýr. Ayrýca da düzenleyici, yaptýrýmcý bir güce sahiptir. Genellikle örgütlüdür. Þöyle ki:
Din temel olarak üç ana unsurdan oluþmaktadýr.
1 . Ýnançlar: Aþkýn varlýk ve evrene ait temel inaklar vardýr. Bunlar tartýþmasýz ve kuþkusuz kabul edilmek zorundadýr. Ýnançlar sistemi dinin en statik en mutlak bilgilerini oluþturur. Ayný dine ait mezhep arasýnda bile genel bir uzlaþý söz konusudur.
2 . Ýbadetler : Aþkýn varlýða karþý kulluk görevinin yerine getirilmesi için yapýlmasý gerekenlerdir. Ayný mezhep ve tarikatlar bazýnda mutlak olan ibadet bilgileri, farklý tarikat ve mezheplerde çeliþen davranýþlar bile içerebilmektedir. Bunun da ötesinde zaman içinde de ibadetlere iliþkin deðiþiklikler söz konusu olabilmektedir. Yani din bilgisinin az çok mutlaklýk içeren ama ayný ölçü de deðiþebilen kesimidirler.
3 . Hukuk ve ahlak kurallarý: Aþkýn varlýða inanmanýn, ona ibadetin yaný sýra dinler; insanlara kendi kurallarýna göre bir toplumsal düzen (hukuk) ve vicdani tavýr (ahlak) önerirler. Hatta önermekle de kalmaz bunu yaþama geçirmek için zorlayýcý da olurlar. Hukuk ve ahlaka ait bilgiler din bilgileri içinde en az mutlak olanlardýr. Çünkü din yaygýnlaþtýðý ölçüde farklý toplumsal kültürlerin etkisiyle, farklý yaþam biçimlerine dönüþür. Hem yer hem de zamana göre deðiþerek mutlak olmaktan uzaklaþýrlar.
Özellikle de günümüz laik toplumlarýnda din bir yaþam biçimi olmaktan çok vicdan olayý biçimine dönüþerek tanrý ile insan arasýnda bir iliþki ve bilgi biçimine dönüþmüþtür.
ÖZETLE
Ýnanca dayanýr
Dogmatiktir
Sistematiktir
Doðaya uygunluk aranmaz
Mutlaktýr. Ancak deðiþmez deðil tersine görelidir.
Teknik bilgi
Ýnsan doðayý deðiþtirirken alet yapar ve kullanýr. Alet ve avadanlýk yapmak için gerekli bilgi teknik bilgidir. Adýný “beceri” anlamýna gelen yunanca “techne-tekne” sözcüðünden almaktadýr.
Teknik bilgi somut varlýk alanýna ait bilgidir. Özellikle baþlangýç döneminde Teknik bilgi Gündelik bilgiye dayanmaktadýr. Günümüzde ise geliþmiþ toplumlarda tamamen bilimsel bilginin bir uygulama alaný biçimindedir. Bu nedenle de Bilim ve Teknik birbirinden ayrýlmaz bir bütünlük içerisindedir. Hatta toplumlarýn geliþmiþlik düzeylerine iliþkin önemli bir ölçüdür.
Teknik bilgi yaþantýlar ve deneyimlerden çok akla ve düþünceye dayanýr. Teknik yaratýcý insan aklýnýn ürünüdür. Bir anlamda da teorik bilgilerin somutlaþmasýdýr. Ýnsanlýðýn ortak deðerleri arasýnda yer alýr. Yani evrenseldir.
Amacý ürettiði alet ve avadanlýklarla doðayý insan lehine deðiþtirmek ve insaný daha iyi yaþatmak olan teknik bilgi; çoðu kere hayatý zorlaþtýrýr bir nitelik taþýyabilmektedir. Teknik ya doðrudan insaný imha etmeye yönelik silah teknolojisi biçiminde ya da yarattýðý pek çok çevre sorunu ile insanýn önünü açmak þöyle dursun insanlýðýn geleceðini tehdit eder durumlara bile neden olmaktadýr.
Teknik bilgi tarihsel süreç içerisinde üç farklý aþama geçirmiþtir. 1) Alet teknolojisi, 2) Makine teknolojisi ve 3) Otomasyon teknolojisi.
Sanat bilgisi
Teknik gibi sanatta insanýn doðada olmayan bir þeyi yaratmasý, üretmesidir. Ancak teknikte amaç insan yaþamýný kolaylaþtýrmak iken, sanatýn böyle pratik bir amacý yoktur. Sanat üretiminin amacý “güzel” ve estetik hazdýr.
Sanat bilgisine ulaþýlýrken akýl, düþünme gibi bilgi aktlarýnýn yaný sýra düþ gücü, sezgi gibi baðlar da kullanýlýr.
Sanat bilgisi düþe hayale geniþ yer verdiði içindir ki; sanat bilgisinin doða uygunluðu zorunlu deðildir. Sanatýn objelere iliþkin ille de doðu bilgiler verme gibi bir amacý yoktur.
Sanat bilgisi yaratýcý insan akýlýnýn ürünüdür. Bu açýdan öznel ve özgün bir üründür. Teklik onun en belirgin özelliðidir. Ayný sanatçý bile farklý zamanlarda ayný objeyi farklý bir tavýrla ele alýp farlý yorumlara ulaþýr.
Sanat bilgisi farklý araçlarla ifade edilebilir. Bu da ayný temalarýn farklý malzemelerle iþlendiði çok farklý sanat alanlarýnýn doðmasýna neden olur. Resim, müzik, heykel, edebiyat, sinema, mimari, tiyatro gibi pek çok sanat dallarý vardýr.
Bilimsel bilgi
Sýnýrlarý önceden belirlenmiþ bir alanda, bilmek amacý ile genel geçer bilgilere ulaþmak için sistemli olarak, belli bir yöntemle elde edilen bilgilerdir.
Bilimlerin özelliklerini ve yöntemlerini daha açýk görebilmek için öncelikle farklarýný bilmek gerekmektedir. Çünkü hem konu hem de yöntem açýsýndan birbirinden oldukça farklý bilimsel alanlar bulunmaktadýr.
|